"اضطراب اثرپذیری" نزد سرایندگان سده‌های سوم و چهارم هجری بر پایة نظریة "هارولد بلوم" (مطالعۀ موردی: ابوالطیّب متنبّی)

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

• سیده مینا محمدی سارمی ¹
• حسین ایمانیان ²
• عباس اقبالی ³

¹ دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

² دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

³ استاد گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

https://doi.org/10.22067/jallv15.i2.2305-1267

چکیده

اضطراب اثرپذیری نظریه­ایست دربارة اثرپذیری شاعران که نخستین­بار هارولد بلوم آن را پیش کشیده­است؛ دیدگاهی برپایۀ بینامتنیت که بر دو اصطلاح «پیشین» و «پسین» بنا شده و از پیوند ستیزه­جویانه میان شاعر معاصر با گذشته و ترس از اثرپذیری وی سخن می­گوید. شاعر پسین برای اینکه اثرپذیری­اش را پنهان و خود را شاعری نوآور بشناساند، فرم و درون­مایۀ سخن را دگرگون می­کند. نگرانی یا ترس اثرپذیری، در بسیاری از سروده­ها و گزارش­هایی که وضعیت سرایندگانِ سده­های سوم و چهارم هجری را در ادبیات عربی آینگی می­کند، پدیده­ای آشکاراست. در جستار پیشِ­رو با روشی مقایسه­ای-تحلیلی، نخست تلاش می­شود با نگاه به­سروده­های شعری، گزارش­های تاریخی-ادبی و دیدگاه­های سخن­سنجان آن روزگار، به ذهنیّت سرایندگان دست‌یافته، نگرانی یا دلواپسی آن­ها نسبت به موضوع­هایی چون تقلید و نوآوری آشکار شود، سپس با نگاه به­نظریۀ بلوم، بررسی شود که ابوالطیب متنبّی از چه شیوه­هایی برای دیگرگون­نشان­دادن سخن خود از گذشتگان، بهره برده­است. پژوهش پیشِ­رو نشان می­دهد که برخودبالیدن­های این سرایندگان و کوچک­پنداشتن پیشینیان و هم­روزگارانشان، بیش از آنکه از سرِ رقابت و ستیزه­جویی شخصی باشد، ریشه در انگیزه­های روانی و نگرانی­های ذهنی آن­ها دارد و شیوه­های سخن­سنجی آن روزگار نیز بر این فشار روانی افزوده است؛ از این­رو انجام چنین پژوهشی بایسته می­نماید. برخودبالیدن زیاد سرایندگان به توان هنری خود و کوچک­پنداشتن دیگران، نشان­دهندۀ دلشوره یا نگرانی آن­ها از موضوع اثرپذیری است. متنبّی با بهره­گیری از شگردهایی چون ایجاز، غلوّ یا اغراق در تصویرسازی، برعکس­نمودن مفاهیم تکراری، بهره­گیری‌از استعاره­های دور و تشبیه­های پنهان یا ضمنی به­جای نمونه­های نخ­نماشده توانسته­است فرم­ها و مایه­های تکراری را تازه و خود را شاعری نوآور بشناساند.

کلیدواژه‌ها

• سرقت شعری
• اضطراب اثرپذیری
• متنبّی
• هارولد بلوم

موضوعات

• نقد ادبی

مراجع

1. ابن­الرومی. (2003). الدیوان. تحقیق حسین نصار. قاهره: دارالکتب والوثائق­القومیه.
2. ابن­المعتز. (د.تا). الدیوان. بیروت: دارصادر.
3. ابن­وکیع­التنییسی، الحسن­بن­علی. (1994). المنصف للسارق والمسروق­منه. تحقیق عمرخلیفه­بن­إدریس. ط1. منشورات جامعه قاریونس.
4. أبوتمام. (د.تا). الدیوان. تحقیق محیی­الدین­الخیاط. لاط. القاهره، نظاره­المعارف­العمومیه.
5. أبونواس(1988م). الدیوان. تحقیق إیفالد فاغنر. شتوتغارت: دار فرانز شتایز فیسبادن.
6. ایگلتون، تری. (1380). پیش­درآمدی بر نظریۀ ادبی. ترجمۀ عباس مخبر. چ تهران: مرکز.
7. البدیعی، یوسف. (2009). الصُبح المُنبیء عن حیثیه المتنبی. تحقیق مصطفی­السقّا وآخرین. ط3. القاهره: دارالمعارف.
8. البرقوقی، عبدالرحمن. (2007). شرح دیوان المتنبی. تحقیق یوسف­الشیخ­محمدالبقاعی.بیروت: دارالکتاب العربی.
9. بلوم، هارولد. (2000). خریطة للقراءه الضالّه. ترجمه عابدإسماعیل. بیروت: دارالکنوزالأدبیه.
10. --------. (2019). قلق­التأثر(نظریه فی­الشعر). ترجمه عابدإسماعیل. بیروت: دارالکنوزالأدبیه.
11. الجرجانی، ابوالحسن. (1992). الوساطه بین­المتنبی وخصومه. سوسه: دارالمعارف.
12. حلمی­بک، محمدکمال. (1921). أبوالطیب­المتنبی حیاته وخلقه وشعره وأسلوبه. مکتبة­الشباب.
13. الخیاط، جلال. (1987). المثال والتحول فی شعرالمتنبی وحیاته. ط2. بیروت: دارالرائدالعربی.
14. الرویلی، میجان وسعدالبازعی. (2002). دلیل الناقدالأدبی. ط3. المغرب: الدار البیضاء.
15. زامل، صالح. (2003). تحوّل­المثال دراسه لظاهره الاغتراب فی شعرالمتنبی. بیروت: المؤسسه­العربیه.
16. شراره، عبداللطیف. (1988). أبوالطیّب­المتنبی دراسه ومختارات. بیروت: الشرکه­العالمیه للکتاب.
17. ضیف، شوقی. (د.تا). عصرالدول والإمارات(الجزیره­العربیه، العراق،إیران). ط3. القاهره: دارالمعارف.
18. العقاد، عباس­محمود. (1436). أبوالطیّب المتنبّی. الریاض: کتاب المجلّه­العربیه، 225.
19. المعری، ابوالعلاء. (1957). سقط­الزند. بیروت: دارصادر للطباعه والنشر.
20. مقدادی، بهرام. (1393). دانشنامۀ نقد ادبی از افلاتون تا به­امروز. تهران: چشمه.
21. مکاریک، ایرنا ریما. (1951). دانشنامۀ نظریه­های ادبی معاصر. ترجمۀ مهران مهاجر ومحمد نبوی. چ2. تهران: آگاه.
22. جوخان، ابراهیم عقله. (2006). «التناص فی شعر المتنبی». جامعه­الیرموک. أطروحه­الدکتوراه.
23. غانم، رولا خالدمحمد. (2010). الآخر فی شعرالمتنبی. نابلس: جامعه­النجاح. رساله­الماجستیر.
24. کریم، رمضان­محمود. (2002). شعر المعرّی من منظور القراءه والتأویل. عراق: جامعه بغداد، أطروحه­الدکتوراه
25. پروینی، خلیل، کبری روشنفکر،سیدحسین گوشکی (1399). «قراءه أدونیس للمتنبی فی "الکتاب" دراسه فی ضوء نظریه قلق­التأثر لهارولد بلوم». دراسات فی­العلوم­الإنسانیه. المجلد 27. العدد2.صص 17-1.

Dor:20.1001.1.23834269.1441.27.2.5.2

26. زکی، محمد. (2017). «التناص وقلق­التأثر لدی الشاعر المعاصر». آداب عین­الشمس. المجلد45.العدد 3.صص1-24.
27. صابری،سمیه،ایوب مرادی، فاطمه کوبا. (1400). «مقایسۀ حکایت ابراهیم ادهم بر لب دریا بر اساس نظریۀ اضطراب تأثیر». مطالعات عرفانی. دوره 17. شماره2.صص 80-251.
28. طاهری، قدرت­الله و سودابه فرخی. (1392). «رابطۀ نیما با سعدی بر اساس نظریۀ اضطراب تأثیر هارولد بلوم». پژوهش­های ادبی. سال10. شماره42.صص 80-53. Dor:20.1001.1.17352932.1392.10.42.3.8
29. طاهری­نیا، علی­باقر و سبحان کاووسی و سیدمهدی مسبوق. (1393). «بررسی اصول و شیوه­های نقد ادبی نزد ابوالقاسم السبتی». زبان و ادبیات عربی. سال6. شماره11.صص 72-53.Doi:10.22067/jall.v6i11.35937
30. غلامعلی­زاده،جواد، فائزه عرب یوسف­آبادی. (1396). «ارتباط ترامتنی اشعار حکمی حافظ شیرازی و ابوالفتح بستی با قرآن کریم». زبان و ادبیات عربی. سال9. شماره16.صص 224-203. Doi:10.22067/jall.v8i16.50149
31. مرسی، رشید.(2018). «قلق­التأثیر ومحنه­الشعر المحدث، ابن­المعتز محاوراً لامرئ­القیس». الآداب واللغات. شماره9. صص 214-236.
32. نعنافروش، فاطمه، محبوبه خراسانی، عبدالرضا مدرس زاده(1394). «تأثیرپذیری از نویسندگان پیشین در شاهکارهای نثر فارسی». سبک­شناسی نظم ونثر فارسی. سال9. شماره3.صص118-101.