تحلیل شواهد قرآنی حذف در کتاب سیبویه و تاثیر آن بر مفسران (مطالعه موردی: زجاج، زمخشری، طبرسی و فخر رازی)

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

• زهرا احمدلو ¹
• ابوالفضل رضایی ²
• محمد إبراهیم خلیفه شوشتری ³

¹ دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی تهران، ایران

² دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی تهران، ایران

³ استاد گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی تهران، ایران

10.22067/jallv15.i3.2110-1079

چکیده

سیبویه برای استحکام‌بخشی تحلیل­ها و وضع اصول نحوی از شواهد قرآنی بسیاری یاری گرفته است، ازاین‌رو پیداست که کتاب او اثری گران‌سنگ و مرجعی مهم در حوزۀ گرامر یا قواعد نحوی و شواهد قرآنی برشمرده می­شود. منابع تفسیری اصیل و موثق، به درک و تفسیر آیات قرآن کمک می­کند که در صورت بی‌توجهی به این نکته مفسر در ورطۀ تفسیر به رأی یا برداشت­های ناروا خواهد افتاد. در میان منابع مختلف تفسیر، منابع نحوی اهمیت بسزایی در فهم درست آیات الهی دارد، این امر می­تواند از ضرورت­های این پژوهش باشد. این جستار با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی، به مطالعۀ تحلیل شواهد قرآنی در باب (حذف) در الکتاب و بیان تأثیر یافته­های نحوی سیبویه بر روی مفسرانی چون زجاج، زمخشری، طبرسی و فخرالدین رازی می­پردازد. اشاره به میزان پذیرش یافته­های نحوی سیبویه از شواهد قرآنی از جانب مفسران ازجمله اهداف این پژوهش است. بررسی‌های انجام‌شده، نشان می­دهد، تحلیل­های این دانشمند نحوی در بیشتر موارد از جانب مفسران مورد تأیید واقع شده است و تأثیرپذیری مفسران از این عالم نحوی بیشتر به‌صورت غیرمستقیم است که در اکثر موارد به‌واسطۀ زجاج، زمخشری، یا با نقل‌قول از خلیل و یا انتساب تحلیل به مکتب اهل بصره، دیدگاه سیبویه موردپذیرش قرارگرفته است و در برخی موارد تحلیل­های او با نقد تند به‌خصوص از جانب فخر رازی و یا با نقد ملایم مواجه شده است. نکتۀ دیگری که در تحلیل­های سیبویه قابل‌ذکر است، توجه او به قواعد نحوی و عناصر زبانی کلام اعم از لفظی و معنایی، در بررسی شواهد قرآنی است. از دیگر نتایج این مقاله اشاره به رویکرد عقل­گرایی در برخی از تحلیل­های سیبویه و چهار مفسر است که در بیشتر موارد به‌صورت پرسش و پاسخ می­باشد.

کلیدواژه‌ها

• حذف
• شواهد قرآنی
• سیبویه
• زجاج
• زمخشری
• طبرسی
• فخرالدین رازی

موضوعات

• زبان شناسی

مراجع

1. قرآن کریم

   • ابن جنی، أبوالفتح عثمان.(2008). الخصائص. تحقیق: الشربینی شریدة. القاهرة:دار الحدیث.
   • ابن الخشاب، عبدالله بن احمد.(1972). المرتجل فی شرح الجمل. الطبعة الثانیة. تحقیق: علی حیدر. دمشق.
   • ابن مالک.(1420). شرح الکافیة الشافیة. الطبعة الاولی. تحقیق: عبدالمنعم هریدی. مرکز البحث العلمی و إحیاء التراث العلمی. مکة: دار المأمون ـ دمشق.
   • ابن مکتوم القیسی، احمد بن عبدالقادر.(1949). الدّر اللقیط من البحر المحیط. الطبعة الاولی. مصر: مطبعة السعادة.
   • ابن یعیش، علی بن یعیش موفق الدین.(1928). شرح المفصل. مصر: دار الطباعة المنیر.
   • ابو حیان الاندلسی، محمد بن یوسف.(2007). تفسیر البحر المحیط. الطبعة الاولی. تحقیق: الشیخ عادل احمد عبد الموجود و الشیخ علی محمد معوض. لبنان. بیروت: دار الکتب العلمیة.
   • خاطر، سلیمان یوسف.(2008). منهج سیبویه فی الإستشهاد بالقرآن الکریم و توجیه قراءآته و مآخذ بعض المحدثین علیه. الریاض: مکتبة الرشد.
   • الخطیب، محمد الفتاح.(2006). ضوابط الفکر النحوی. تقدیم: عبدالراحجی. القاهرة: دار البصائر.
   • دین محمدی، غلامرضا.(1389). مبانی زبان شناسی در جهان اسلام. تهران: دانشگاه امام صادق.
   • الرازی، فخرالدین محمد بن عمر.(1981). التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب). الطبعة الاولی.ج 32. لبنان. بیروت: دار المکتبة العلمیة.
   • روبینز،آر.اچ.(1991). تاریخ مختصر زبان شناسی. ترجمه­ی: علی محمد حق شناس. تهران: مرکز.
   • الزجاج، أبی اسحاق ابراهیم بن السّری. (1988). معانی القرآن و إعرابه. شرح و تحققیق: عبدالجلیل عبده شلبی. بیروت: عالم الکتب.
   • الزرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله بن بهادر. (1957). البرهان فی علوم القرآن. الطبعة الاولی. تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم .دار الحدیث.
   • الزمخشری، جارالله أبی القاسم محمودبن عمر. (1998). الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل. الطبعة الاولی. تحقیق و تعلیق: الشیخ عادل احمد عبد الموجود و الشیخ علی محمد معوض. الریاض: مکتبة العبیکان.
   • .............................. (2004). المفصل فی علم العربیة. الطبعة الأولی. تحقیق: فخر صالح قدارة. عمان: دار عمار.
   • سیبویه، أبی بشر عمرو بن عثمان بن قنبر.(1988). الکتاب. الطبعة الثانیة. تحقیق و شرح: عبدالسلام محمد هارون. القاهرة: مکتبة الخانجی.
   • الصّاوی الجوینی، مصطفی.(1968). منهج الزمخشری فی التفسیر القرآن و بیان اعجازه .القاهرة: دار المعارف بمصر.
   18. الطباطبایی، محمد حسین.(1973). المیزان فی التفسیر القرآن .الطبعة الثانیة. لبنان: بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
   • الطبرسی، ابوعلی الفضل بن الحسن.(2005). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. الطبعة الاولی. لبنان، بیروت: دار العلوم.
   • طوسی، محمد بن نصیر الدین.(1980). تلخیص المحصل. تحقیق:عبدالله نورانی تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
   • عبدالرحمن، بهاءالدین عبدالوهاب.(2018). مفهوم الإتساع و ضوابطه فی علم النحو. دار النشر الألوکة.
   • عبد اللطیف، محمد حماسه.(2000). النحو و الدلالة. الطبعة الاولی. بیروت: دار الشروق للنشر و التوزیع.
   • عضیمه، محمد عبد الخالق.(1975). فهارس کتاب سیبویه و دراسة له. مصر: مطبعة السعادة.
   • الغزالی، أبی حامد.(د.ت). مجموعة رسائل الإمام أبی حامد الغزالی. راجعة: إبراهیم أمین احمد. القاهرة: المکتبة التوفیفیة.
   • الفراء البغوی، أبو محمد الحسین بن مسعود.(2002). معالم التنزیل فی التفسیر و التأویل. الطبعة الاولی. لبنان، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
   • القوزی، عوض حمد.(1981). المصطلح النحوی نشأته و تطوره حتی أواخر القرن الثالث الهجری (للحصول علی درجة الماجستیر). المملکة العربیة السعودیة: عمادة شؤون المکتبات – جامعة الریاض.
   • النجار، لطیفة.(2003). المنزلة المعنی فی نظریة النحو العربی. دبی: دار العالم العربی.
   • حسینی، سید محمد باقر، خسروی، راضیه. (1389). تسهیل نحو در پرتو آموزش، مجله زبان و ادبیات عربی. دوره 2. شماره 3. صص1-26.Doi:10.22067/jall.v2i3.8966
   • فسنقری، حجت الله، راضیه کارآمد.(1396). سبک شناسی دعای ابو حمزه ثمالی در دو لایه نحوی و بلاغی، مجله زبان و ادبیات عربی، دوره 8.شماره 17.صص173-200. Doi: 10.22067/jall.v8i17.57713