استعاره مفهومی «کفر» و «ایمان» در قرآن کریم

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

• عطاءاله ریکی کوته ¹
• بهار صدیقی ²

¹ دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی، دانشگاه فردوسی مشهد، ایران

² استادیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه فردوسی مشهد، ایران

https://doi.org/10.22067/jallv15.i2.2202-1112

چکیده

استعاره مفهومی ابزاری نو از علوم شناختی است که با تکیه‌بر وضعیت شناختی انسان به مفهوم‌سازی مفاهیم انتزاعی و غیرعینی می‌پردازد. در این شیوه درک مفاهیم انتزاعی و ناآشنا (حوزه مقصد) به‌وسیله‌ی حوزه‌های مفهومی عینی و ملموس دیگر (حوزه مبدأ) صورت می‌گیرد. مهم‌ترین مسئله در استعاره مفهومی وجود تناظرهایی نظام‌مند میان دو حوزه‌ی مبدأ و مقصد است که از آن به‌عنوان نگاشت یاد می‌شود. قرآن کریم سرشار از مفاهیم انتزاعی همانند «کفر» و «ایمان» است که به‌منظور درک بهتر آن‌ها ضرورت دارد تا از شیوه‌های نوین تحلیل مفاهیم، به‌ویژه از استعاره مفهومی در تحلیل این مفاهیم و شیوه مفهوم‌سازی‌شان استفاده کرد. پژوهش حاضر بر مبنای روش تحلیلی-توصیفی به هدف شناسایی و تحلیل استعاره‌های مفهومی متعلق به مفاهیم «کفر» و «ایمان» در آیات مبارکه شش جزء آخر قرآن‌کریم انجام شده است تا شیوه بیان مفاهیم انتزاعی توسط قرآن‌کریم آشکار گردد. با تحلیل استعاره‌های مفهومی در این بخش از قرآن‌کریم می‌توان به این نتیجه رسید که قرآن‌کریم با بیان مفاهیم انتزاعی به شیوه استعاره مفهومی وضعیت شناختی انسان را مبنایی برای بیان مفاهیم کفر و ایمان قرار داده است و از آن در راستای مفهوم‌سازی استفاده کرده است. مفهوم «کفر» به‌عنوان حوزه مقصد با مفاهیمی شناخته شده همچون تاریکی، آلودگی، روی‌گردانی، جنگ، نیروی بازدارنده از ایمان و عدم کارایی حواس مفهوم‌سازی شده است و مفاهیمی همچون نور، پاکیزگی، تجارت، سفر، مسابقه و جهتِ راست به مفهوم‌سازی «ایمان» می‌پردازند. با تحلیل این استعاره‌ها می‌توان ایمان را به منزله نور، پاکیزگی، تجارت، سفر، مسابقه و شیء باارزشی که در جهت راست قرار دارد معرفی نمود و کفر را به‌منزله تاریکی، آلودگی، روی‌گردانی، جنگ و نیروی بازدارنده از ایمان در نظر گرفت.

کلیدواژه‌ها

• معناشناسی شناختی
• استعاره مفهومی
• آیات قرآن‌کریم
• ایمان
• کفر

موضوعات

• زبان شناسی

مراجع

1. قرآن‌کریم.

   1. ابن اثیر، ضیاء الدین. (۱۹۷۳). المثل السائر فی ادب الکاتب و الشاعر. قاهره: النهضه.
   2. ابن منظور، محمد بن مکرم. (1363). لسان العرب. قم: نشر ادب حوزه.
   3. ارسطو. (1343). فن شعر. ترجمه‌ی عبدالحسین زرین کوب. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
   4. اصفهانی، راغب. (۲۰۱۰). مفردات الفاظ القرآن. بیروت: الامیره.
   5. افراشی، آزیتا. (1395). مبانی معناشناسی شناختی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
   6. افراشی، آزیتا. (1397). استعاره‌های قرآن‌کریم و معناشناسی شناختی.(معناشناسی و مطالعات قرآنی)، به کوشش فروغ پارسا. تهران: نگارستان اندیشه.
   7. آلوسی، محمود بن عبدالله. (1415). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دارالکتب العلمیه.
   8. اوقاف، کبارعلماء. (2011). الموسوعه الفقهیه. پاکستان: مکتبه علوم اسلامیه.
   9. خودروان، حسن.(1380).بررسی معناشناختی واژه کفر در قرآن کریم.پایان نامه کارشناسی ارشد.تهران: دانشگاه امام صادق.
   10. داوری، رضا و دیگران. (۱۳۹۳). زبان استعاری و استعاره‌های مفهومی. تهران: هرمس.
   11. راسخ مهند، محمد. (۱۳۹۳). درآمدی بر زبان شناسی شناختی. تهران: سمت.
   12. زمخشری، محمود. (1407). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقوایل فی وجوه التاویل. بیروت: دارالکتاب العربی.
   13. زناد، ازهر. (۲۰۰۹). نظریات لسانیة عرفنیه. تونس: دار محمد علی للنشر.
   14. شریف رضی، محمد بن حسین. (1406). تلخیص البیان فی مجازات القرآن. بیروت: دارالاضواء.
   15. صفی پور، عبدالرحیم. (لاتا). منتهی الارب فی لغة العرب. ایران: کتابخانه سنایی.
   16. طباطبایی، سیدمحمد حسین. (1390). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
   17. طبرسی، فضل بن حسن.(۱۳۷۲). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: انتشارات ناصرخسرو.
   18. فائزی، توفیق. (۲۰۱۶).‏ الاستعارة و النص الفلسفی. بیروت: دارالکتاب الجدیدة المتحدة.
   19. فخر رازی، محمد بن عمر. (1420). التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب). بیروت: داراحیاء التراث العربی.
   20. قاسم زاده، حبیب الله. (1379). استعاره و شناخت. تهران: فرهنگان.
   21. قائمی‌نیا، علیرضا. (۱۳۹0). معناشناسی شناختی قرآن. تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
   22. قرطبی، محمد بن احمد. (1364). الجامع لاحکام القرآن. تهران: ناصرخسرو.
   23. کوچش، زلتان. (۱۳۹8). مقدمه‌ای کاربردی بر استعاره. ترجمه: ابراهیم، ش. تهران: انتشارات سمت.
   24. لحویدق، عبدالعزیز. (۲۰۱۵). نظریات الاستعارة فی البلاغة العربیة. عمان: دارالکنوز المعرفه.
   25. لیکاف، جورج، جانسون، مارک. (2009). الاستعارات التی نحیا بها. ترجمه: عبدالمجید ج. المغرب: دارتوبقال للنشر.
   26. نویدی باغی، سکینه. (1398). تحلیل مفهومی واژه نور در قرآن‌کریم؛ رویکرد معناشناسی شناختی. رساله دکتری. مشهد: دانشگاه فردوسی.
   27. یوسفی‌راد، فاطمه. (1382). بررسی استعاره زمان در زبان فارسی؛ رویکرد معنی شناسی شناختی. پایان نامه کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
   28. حاجی رجبی، نفیسه. حسن عبداللهی. علی نوروزی. (1399) «طرحواره‌های تصویری قدرتی و جهتی در حبسیه‌های محمد جواد جزایری» مجله زبان وادبیات عربی. دوره دوازدهم، شماره1، صص 32-17.

    doi:10.22067/jall.2021.79335

   29. صباحی، حمید. احمدرضا حیدریان شهری. عبدالرضا. (1395) «بررسی استعاره مفهومی در سوره بقره (رویکرد زبان شناسی شناختی)» نشریه ادب و زبان دانشگاه شهید باهنر کرمان، دوره نوزدهم، شماره39، صص107-85.

    doi:10.22103/jll.2016.1455

   30. فتحی ایرانشاهی، طیبه. میرزایی، سیدمحمود. شیرین‌پور ابراهیم (1400). «مفهوم‌سازی احساسات براساس طرحواره‌های تصوری در رمان (مسری الغرانیق فی مدن العقیق)» مجله زبان و ادبیات عربی، دوره سیزدهم، شماره4، صص 102-84.

    doi:10.22067/jallv13.i2.2103-1033

   31. کریمی، مریم. غلامرضا سالمیان، فاطمه کلاهچیان (1400). «کارکرد استعاره‌های شناختی مفهوم «دل» در دیدگاه سنایی». مجله جستارهای زبانی، دوره دوازدهم. شماره4، صص163-135.

   12.4.5.LRR/Doi:10.29252

   32. یگانه، فاطمه. افراشی، آزیتا. (1395). «استعاره‌های جهتی در قرآن با رویکرد شناختی». مجله جستارهای زبانی. دوره هفتم. شماره5. صص 216-193.

   33.Evans, V. (2007). A glossary of cognitive linguistics. Edinburgh: Edinburgh University Press.

   34.Grady, J. E. (2007). “Metaphor”, Edited by Dirk Geeraerts and Hubert Cuyckens. The Oxford Handbook of Cognitive Linguistics. The Oxford: Oxford University Press.

   35.Lakoff, G. (1993). The contemporary theory of Metaphor, In Geeraerts,Dirk (Ed). (2006) Cognitive Linguistics: basic readings (Cognitive Linguistics research,34). Mouton de Geuyter Berlin, New York.

   36.Lakoff, G. and Johnson, M.(1980)."Metaphors we live by",Chicago: the University of Chicago Press.

   37.Saeed, J. (2016). Semantics, (4th edition) Chichester, West Sussex, UK: Wiley-Blackwell.

   38.Kövecses,Z.(2002)."Metaphor: a practical introduction",Oxford: University Oxford Press.