واکاوی انگیزه‌‌های سرایش و درون‌‌مایه‎های شعر استغاثه در دورۀ اندلس (بر اساس نظریّۀ عمل پیر بوردیو)

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

• مهسا جدیدالاسلامی ¹
• عباس عرب ²

¹ دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه فردوسی مشهد، ایران

² دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه فردوسی مشهد، ایران

https://doi.org/10.22067/jallv14.i4.2210-1199

چکیده

واژۀ استغاثه از حیث معنایی، بلاغی و ادبی به معنای شفیع طلبیدن است. از دیرباز در ادبیات عرب نوعی شعر با درون‌‌مایۀ استمداد ظهور یافت که «استغاثه» نام گرفت و از دو ابزار معنوی و مادی «توکّل» و «تمسّک» بهره می‌‌برد که در پی تغییراتی در اوضاع جامعۀ هدف بود. با نگاهی به پژوهش‌های محقّقان حوزۀ ادبیّات و تاریخ ادبیات، می‌توان دریافت درون‌‌مایه‌‌های ادبی استغاثه در واقع، بیانگر مسئولیت اجتماعی و تعهد هنری شاعران بوده و نیک آشکار است که برای فهم عمیق‌‌تر چرایی سرایش این نوع اشعار، به‌کارگیری نظریه‌هایی که شناختِ جامعه و مردم خاص زمانی را بررسی می‌کنند، راهگشا خواهد بود. در پژوهش توصیفی‑تحلیلی حاضر، تلاش شده است تا از دیدگاه جامعه‌‌شناسی پیر بوردیو استفاده شود. بر مبنای این نظریّه، تعهد اجتماعی، عمل و کنش، بازتاب منش جامعه است. با تحلیل جامعه‌شناسی این مهم، آشکار خواهد شد که ساختارهای اجتماعی توانمندِ قشر حاکم، چه تأثیری بر قشر فرمان‌بر جامعه دارند. ازآنجاکه کُنش‌‌های ناآگاهانۀ به وجود آمده در ساختار اجتماعی دوران جاهلی و مقابله با اجبارهای صادره از قشر حاکم درنتیجه برخی تک‌‌بیت‌‌هایی با موضوع استغاثه بوده، در زمان حکومت مسلمانان بر اندلس عواملی همچون درگیری‌‌های دائمی اقتصادی و سیاسی، فساد اخلاقی حاکمان، حملات و فجایع منتج از جنگ‌‌های صلیبی سبب‌ساز تکوین این نوع شعر و تبدیل آن به‌صورت فن مستقل گردید. علاوه بر این، با توجّه به مدح قشر حاکم همراه استمداد در این نوع ادبی، در ادامه نیز چرایی عدم دوام مدح و هم تمرد و گلایه تدریجی علیه قوانین حاکم باگذشت زمان قابل بررسی است

کلیدواژه‌ها

• اندلس
• درون‌‌مایه
• استغاثه
• پیر بوردیو
• نظریّۀ عمل

موضوعات

• سبک شناسی

مراجع

1. ابن بسام علی بن بسام الشتنترینی الأندلسی، أبوالحسن. (1998). الذخیرة فی محاسن أهل الجزیرة. محقق احسان عباس. بیروت: دارالثقافة.
2. ابن سعید مغربی، علی بن موسی. (1997). المغرب فی حلی المغرب. محقق خلیل منصور. بیروت: دارالکتب العلمیة.
3. ابن فارس. (1404). معجم مقاییس‎اللغة. محقق عبدالسلام هارون. بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
4. ابن‎فرضی، عبدالله. (1954). تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالأندلس. تونس: دارالغرب الإسلامی.
5. ابن‎منظور، محمّد بن مکرم. (1988). لسان العرب. محقق علی شیری. بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
6. بودون، ریمون. (1364). منطق اجتماعی روش تحلیل مسائل اجتماعی. ترجمۀ عبدالحسین نیک‎گهر. تهران: جاویدان.
7. بوردیو، پی‎یر. (1380). نظریّۀ کنش. ترجمۀ مرتضی مردیها، تهران: نقش و نگار.
8. حمیدی، محمّد بن فتوح. (1966). جذوة المقتبس فی ذکر ولاة الأندلس. قاهره: الدار المصریة للتألیف و الترجمة.
9. راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1416). مفردات الفاظ قرآن. محقق صفوان عدنان داوودی. دمشق: دارالقلم و بیروت: دارالشامیة.
10. زیات، احمد حسن. (1936). من روائع الشعر الأندلسی. قاهره: مطبوعات مجمع اللغة العربیة.
11. سارتر، ژان پل. (1348). ادبیّات چیست؟. ترجمۀ ابوالحسن نجفی و مصطفی رحیمی. تهران: زمان.
12. ضیف، شوقی. (1989). تاریخ الأدب العربی: عصر الدول و الإمارات «اندلس». مصر: دارالمعارف.
13. عتیق، عبدالعزیز. (1986). تاریخ النقد الادبى عندالعرب. بیروت: دار النهضة العربیه.
14. مارشال کاترین، گرچن ب راس من. (1377). روش تحقیق کیفی. ترجمۀ علی پارسائیان و سیّد محمد اعرابی. تهران: دفتر پژوهش‎های فرهنگی
15. محجوب، فاطمه. (1993). الموسوعة الذهبیة للعلوم الإسلامیة. قاهره: دارالنداء العربی.
16. مقری، احمد بن محمد. (1419). نفح الطیب من غصن الأندلس الرطیب. محقق یوسف بقاعی. بیروت: درالفکر.
17. مؤنس، حسین. (1985). فجر الأندلس. بیروت: الشرکة العربیة للطباعة و النشر.
18. براتی، عبّاسعلی. (1387). «نقد و نظر عوامل سقوط اندلس». نشریّۀ درس‎هایی از مکتب اسلام، شماره 568، صص 64-57.
19. جمشیدیها، غلامرضا و شهرام پرستش. (1386). «دیالکتیک منش و میدان در نظریّۀ عمل پی‎یر بوردیو». فصلنامه نامه علوم اجتماعی. شماره 30. صص 23-1.
20. حکمت، ناهید مؤید. (1392). «درآمدی بر رویکرد روش‎شناختی پیر بوردیو به مفهوم سرمایه فرهنگی». فصلنامه جامعه‎پژوهی فرهنگی. شماره 1. صص 178-155.
21. شهیدی‎پاک، محمّدرضا. (1397). «حذف تشیع علت اصلی سقوط اندلس در نظریّۀ ابن‎آبار و جامعه‎شناسی دیدگاه ابن‎خلدون در فروپاشی امویان اندلس». فصلنامه پژوهش‎نامه مطالعات راهبردی علوم انسانی و اسلامی. سال دوم. شماره 14. صص 146-135.
22. شهیدی‎پاک، محمّدرضا. (1390). «علل واقعی سقوط اندلس و نظریّۀ ابن‎خلدون». فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش‏نامه تاریخ اسلام. سال اوّل. شماره 1. صص 108-79.
23. قادری، آزاده و سیّد حسین سیّدی. (1399). «خوانشی نشانه‎شناختی با رویکردی لایه‎ای از زبان شعری امل دنقل مطالعه موردی قصیده البکاء بین یدی زرقاء الیمامة. مجلّۀ زبان و ادبیات عربی. سال دوازدهم. شماره 1. صص 76-60.

Doi. /10.22067/jall.v12.i1.66268

24. محمّدی، معصومه و همکاران. (1396). «نقد و بررسی ندا در بلاغت فارسی و عربی». پژوهشنامه نقد ادبی و بلاغت. سال ششم. شماره 2. صص 202-185.Doi: 10.22059/jlcr.2017.65532
25. مریمی، الهام و احمدرضا حیدریان شهری. (1401). «بازنمایی جایگاه زن در جامعه سنتی رمان‌‌های میرال الطحاوی؛ الخباء و نقرات الظباء». مجله زبان و ادبیات عربی. سال چهاردهم. شماره 2. صص 50-35. Doi:10.22067/jallv14.i2.80842
26. ملک‎ثابت، مهدی. (1385). «نوع ادبی مناجات‎های منظوم فارسی». مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. شماره 179. صص 142-131.