تحلیل جادوی مجاورت در آفرینش موسیقی و معنا در حماسه «مجد الاسلام» اثر احمد محرم با تکیه‌بر نظریه شفیعی کدکنی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

• رمضان رضائی ¹
• زهرا نصری ²
• محمدرضا اسلامی ³

¹ دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران

² دکتری زبان و ادبیات عربی، دانشگاه اراک، اراک، ایران

³ استادیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، ایران

https://doi.org/10.22067/jallv16.i2.2412-1489

چکیده

جادوی مجاورت یکی از مهم‌ترین مباحث در تحلیل ساختار موسیقایی شعر است که موردتوجه پژوهشگران واقع‌شده و شامل محورهای همنشینی و جانشینی است. جادوی مجاورت به معنای توازن­های موسیقایی و آوایی در متن است. محورهای جانشینی و همنشینی از مهم­ترین ابزارهای مطرح شده در نقد فرمالیستی و علم معناشناسی به شمار می­آیند. رابطه جانشینی، پیوند موجود میان واحدهایی است که به جای هم انتخاب می­شوند و در همان سطح، واحدهای تازه­ای پدید می­آورند. در محور همنشینی ارتباط واژه با واژه­های پیش و پس از آن بررسی می­شود. موسیقی مشترک بین واژه­ها بدون در نظر گرفتن بعد معنایی آن­ها منجر به حضور واژه­ها در کنار هم می­گردد. محور جانشینی و همنشینی شیوه­ای برای تعیین ویژگی­های سبک هنری و ادبی به شمار می­آید. این پژوهش قصد دارد تأثیر جادوی مجاورت را در آفرینش معنا و موسیقی به روش توصیفی -  تحلیلی در حماسة «مجد الإسلام» واکاوی نماید. عاملی که بر ضرورت انجام این جستار تأکید می­کند، تبیین روش­های مؤثر در آفرینش معنا، هارمونی و موسیقی شعر احمد محرم و کشف زیبایی­های فنی و سبکی در حماسه «مجد الإسلام» برای مخاطب است. یافته­های این جستار حاکی از آن است که رابطه جانشینی  و همنشینی موجب انسجام و اتحاد معنایی در حماسه «مجد الإسلام» شده است. هم­نشینی درست کلمات، عرصه را برای تمایز سبک این اثر حماسی فراهم کرده است. به­کارگیری صنایع ادبی و همنشینی آن­ها در کنار هم و بهره­مندی از مشخصات آوایی سبب هماهنگی و ایجاد موسیقی ویژه­ای در این اثر شده است و بدین ترتیب مفاهیم و معناها با تأکید بیشتری ذکر شده است. گزینش صحیح واژه­ها در این اثر حماسی موجب توجه بیشتر مخاطب به اشعار احمد محرم می­شود؛ چراکه هنگامی‌که واژه­ای در معنای صحیح استفاده شود انسان مشتاق آن شده و این موسیقی برخاسته از کلمات سبب فخیم شدن سخن می­شود.

کلیدواژه‌ها

• جادوی مجاورت
• روابط جانشینی و همنشینی
• موسیقی درونی
• احمد محرم
• حماسه مجد الإسلام

موضوعات

• معناشناسی

مراجع

1. احمدی، بابک. (1385). ساختار و تأویل متن. چاپ دوازدهم. تهران: مرکز.
2. برتنس، هانس. (1394). مبانی نظریه ادبی، ترجمه محمدرضا ابوالقاسمی، تهران: ماهی.
3. الجندی، علی. (1954م). فن الجناس. القاهرة: دار الفکر العربی.
4. ابن زکریا، ابی حسین أحمد بن فارس. (2001م). معجم مقاییس اللغة. ج 5. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
5. سجودی، فرزان. (1380). ساختگرایی و پسا ساختگرایی مطالعات ادبی، تهران: سوره مهر.
6. سعید الجبار، مدحت. (1984م). الصورة الشعریة عند أبی القاسم الشابی. لیبی: الدار العربیة للکتاب والمؤسسات الوطنیة.
7. شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1373). موسیقی شعر. چاپ چهارم. تهران: آگاه.
8. شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1391). رستاخیز کلمات. تهران: سخن.
9. طباطبایی، سید محمد حسین. (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن. ج 20، چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
10. طبرسی، فضل بن سهل، (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. ج 10، چاپ سوم، تهران: ناصر خسرو.
11. ابن عاشور، محمد طاهر. (د.ت). موجز البلاغة. تونس: مطبعة التونسیة.
12. عباس، احسان. (1998م). خصائص الحروف ومعانیها. دمشق: منشورات اتّحاد کتّاب العرب.
13. علی­پور، مصطفی. (1378). ساختار زبان شعر امروز. چاپ چهارم. تهران: فردوس.
14. غریب، رز. (1378). نقد بر مبانی زیباشناسی و تأثیر آن در نقد عربی. ترجمه نجمه روحانی. مشهد: دانشگاه فردوسی.
15. الفار، مصطفی. (2007م). شاعر احمد محرم؛ دراسة فی حیاته وشعره. عمان: منشورات أمانة عمان الکبری.
16. فیضی، کریم. (1388). صد سال تنهایی. تهران: اطلاعات.
17. قومی، مهوش. (1383). آوها و القاء. تهران: نشر هرمس.
18. محرم، أحمد. (2011م). دیوان مجد الإسلام. مصر: کلمات عربیة للترجمة والنشر.
19. مکاریک، ایرناریما. (1388). دانشنامه نظریه­های ادبی معاصر. ترجمه مهران مهاجر و محمدرضا نبوی. چاپ چهارم. تهران: آگاه.
20. المصطفوی، حسن. (1393). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. ج 10. قم: مرکز نشر آثار العلامة المصطفوی.
21. ناصر عاشور، فهد. (2004م). التکرار فی شعر محمود درویش. عمان: دار الفارسی للنشر والتوزیع.
22. هدارة، محمد مصطفی. (1990م). فی النقد الحدیث. بیروت: دار الکتب.
23. جمشیدی، فاطمه، وصال، میمندی، فاطمه، قادری، رضا افخمی عقدا. (1399). «نگاهی به سبک فردی «علی فوده» در سروده «بلال حبشی» با تکیه بر سطح زبانی آن. فصلنامه زبان و ادبیات عربی. سال دوازدهم. شماره 2. صص 1-20. Doi:10.22067/jallv12.i2.56241.
24. جوادی، علی، حجت­اله فسنقری، عباس گنجعلی، سید مهدی نوری کیذقانی. (1401). «بررسی و تحلیل کارکرد موسیقی در تصویرهای شعری حافظ برسی حلّی (نمونه­های مورد مطالعه: مدایح و مراثی اهل بیت علیهم السلام). . فصلنامه زبان و ادبیات عربی. سال چهاردهم، شماره 4. صص 1-29. Doi:10.22067/jallv14.i482641
25. زاد خوت، مینا، حیدر حسن­لو. نزهت نوحی و حسین آریان. (1402). «بررسی جادوی مجاورت در مجموعة آیینه­ای برای صداها سرودة شفیعی کدکنی». مجله مطالعات زبانی و بلاغی. شماره 3. صص 301- 334.
26. شفیعی کدکنی، محمدرضا و میترا گلچین. (1381). «جلوه­هایی از جادوی مجاورت در مثنوی». دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. شماره 4 و 5. صص 29- 42.
27. غفوری­فر، محمد، مهدی خرمی و حسن شمس­ آبادی. (1395). «تحلیل سبک­شناسی آوایی خطبه­های نهج­البلاغه»، زبان فصلنامه زبان و ادبیات عربی. شماره 15. صص 123-156. Doi: 1022067/jallv8.i15.48320
28. قربان­زاده، بهروز و سارا تقوایی. (1402). بررسی جلوه­های آوایی دیوان «أحزان صحراویة». فصلنامه زبان و ادبیات عربی. شماره 13. صص 79-95. Doi: 1022067/jallv15.i3.2311-1342
29. مختاری، قاسم و مژگان نصیری. (1394). «بررسی حماسه­های اسلامی در شعر معاصر عربی». ادب عربی. شماره 2. سال 7. صص 261-279.
30. نوروزی، یعقوب. (1401). «جادوی مجاورت در شعر شفیعی کدکنی». فصلنامه زیبایی­شناسی ادبی، دوره سیزدهم. شماره 53. صص 183- 208.