امکان‌سنجی تحلیل شعر معاصر براساس نظریه بوطیقای فضای گاستون باشلار نمونه: تحلیل سروده‌های مصطفی جمال‌الدین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• الهام بابلی بهمه ¹
• سید محمد رضی مصطفوی نیا ²

¹ دانش‌آموختة دکتری زبان و ادبیات عربی، دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران،

² دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه قم، قم، ایران.

https://doi.org/10.22067/jallv16.i2.2402-1386

چکیده

تطبیق رویکرد شاعرانگی نظریه­پردازان به­عنوان چارچوب نظری در تحلیل اشعار شاعران و بازخوانی شعر آنان، می­تواند در شناخت جنبه­های کارآمدِ حوزه معرفتی شاعران، سهم بسزایی داشته باشد. به­کارگیری نظریه بوطیقای فضای گاستون باشلار (۱۹۶۲) به­عنوان یک نظریه­پرداز فرانسوی که با نگاهی منحصر به فرد، به توصیف فضاهای زیسته می­پردازد، می­تواند در امکان­سنجی به­کارگیری این رویکرد، در تحلیل شعر معاصر مؤثر باشد. از این رو، سروده­های مصطفی جمال­الدین (۱۹۹۶)، شاعر شیعیِ عراقی با دارا بودن ظرفیت­های لازم، به­عنوان نمونه انتخاب شده تا رویکرد وی، به­منزله چارچوب نظری در تحلیل اشعار، استفاده شود. در پرتو اهمیت مسئله، پژوهش حاضر با تبیینِ کلیِ رهیافت بوطیقای فضای باشلار، در توصیف پدیدار فضا، و سنجشْ در نمونه­های منتخب، با رویکرد کیفی و روش کتابخانه­ای توصیفی – تحلیلی به تطبیق نظریه باشلار بر دیوان شاعر مذکور می­پردازد. از آنجاکه معیار، مفاهیمِ شاخص و بنیادی باشلار در بوطیقای فضا (مکان، فضا، مکان­کاوی، مکان­دوستی) به­مثابه مفاهیمی کاربردی و نه صرفاً نظری است. بنابراین، نویسنده مهم­ترین شاخص­های این نگرش تحلیلی را در نمونه­ها واکاوی کرده، و فضا، خانه و تخیل آن، به­عنوان یکی از مهم­ترین جنبه­های بررسی انگاره­ها و تصاویر شاعرانه بررسی‌شده‌اند. از دستاوردهای پژوهش آن است که شناخت فضا در شعر جمال­الدین، اهمیت ویژه­ای در شناخت جهان ذهنی شاعر دارد. در شعر وی، فضا صبغه­ای وجودی، حسی، عاطفی داشته و بازنمودی از سکنی گزیدن شاعر است. از طرفی، فضا، نحوه مواجه شاعر با جهان به‌منزله مأمنی برای تخیل و سرپناهی روانی را متجلی کرده و عنصر فضا با جهان خیالیِ وی، پیوند خورده و مفهوم فضا و خانه تصویری از آرامش، صمیمت و حضور است. در یک نگاه کلی، از شعر جمال­الدین چنین برمی‌آید که در یک مفهوم هستی­شناسی عمومی در رابطه­ای شاعرانه­ که میان خرد و کلان وجود دارد، می­توان فضا را درک کرد. همخوانی و انطباق اغلب سروده­های شاعر با رهیافت بوطیقای فضای باشلار به­ویژه در مفهوم مکان­دوستی و توان این رویکرد پدیدارشناختی در تحلیل متون شعری، نیز از یافته­های پژوهش است.

کلیدواژه‌ها

• پدیدارشناسی
• بوطیقای فضا
• تخیل.گاستون باشلار
• مصطفی جمال‌الدین

موضوعات

• معناشناسی

مراجع

1. ارسطو. (1400). بوطیقای ارسطو. ترجمه سعید هنرمند، چاپ دوم. تهران: چشمه.
2. باشلار، غاستون. (198۴). جمالیات المکان. ترجمة غالب هلسا، ط۲. بیروت: المؤسسة الجامعیة للدراسات والنشر والتوزیع.
3. --------. (1378). روانکاوی آتش. ترجمه جلال ستاری، چاپ دوم. تهران: توس.
4. --------. (1391). بوطیقای فضا. ترجمه مریم کمالی و محمد شیربچه، تهران: انتشارات روشنگران و مطالعات زنان.
5. پرتوی، پروین. (1392). پدیدارشناسی مکان. چاپ دوم. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
6. جمال­الدین، مصطفی. (1995). دیوان مصطفی جمال­الدین. ط ۱. بیروت: دار المؤرخ العربی.
7. -----------. (1997). سید النخیل المقفی. ط 1. د.ن.
8. حسن، شعبان. (1999). برونشفیک وباشلار بین الفلسفة والعلم دراسة نقدیة. ط ۲. بیروت: دار التنویر للطباعة والنشر.
9. شار، آدم. (1394). کلبه هایدگر. ترجمه ایرج قانونی، تهران: نشر ثالث.
10. صفوی، کوروش. (1399). زبان­شناسی و ادبیات. ترجمه از مجموعه نویسندگان، چاپ پنجم. تهران: هرمس.
11. الکرساوی، أحمد. (2018). مدخل إلی نظریة المعرفة. ط ۱. ریاض: مرکز تکوین للدراسات والأبحاث.
12. نوربرگ شولتز، کریستیان. (۱۳۹۳). گزینه­ای از معماری: معنا و مکان. ترجمه ویدا نوروز برازجانی، تهران: پرهام نقش.
13. وقیدی، محمد. (1980). فلسفة المعرفة عند غاستون باشلار. ط 1، بیروت: دار الطلیعة للطباعة والنشر.
14. اگنتر، نولد. (1384). «مفهوم انسان­شناسانه فضا: نظریه اتو فردریش بالنو در باب مفهوم انسان­شناختی فضا»، نشریه باغ نظر، ترجمه مونا کعبیان، دوره دوم. شماره 4، صص 25-42.
15. . اقبالی، عباس. (۱۳۸۸). «تصویرهای شنیداری در معلّقات سبع»، مجله زبان و ادبیات عربی، دوره یکم. شماره ۱، صص ۲۵ – ۴۰. Doi:10.22067/jall.v1i1.3008 
16. پیرانی‌شال،علی،زهرا ایزدی.(1402).«خوانش پدیدارشناسانه قصیده شجرة القمر از نازک‌الملائکه براساس‌نظریه هوسرل»، مجله زبان و ادبیات عربی، دوره پانزدهم. شماره 4، صص 1 –19.Doi:10.22067/jallv15.i4.2308-1307
17. . حجت، عیسی، فرهنگ مظفر، سیده پوراندخت سعادتی. (1396). «تبیین صفات تأثیرگذار خانه در شکل گیری دلبستگی انسان به آن (ارائه یک مدل فرایند علی)،» نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، دوره بیست و دوم. شماره 2، صص 50-63.  Doi:10.22059/jfaup.2017.63994
18. ستاری، جلال.( 1352). «نظریه گاستون باشلار درباره جوهر تخیل در ادبیات»، مجله رودکی، شماره بیست، صص71-88 .
19. بلهاشمی، أمینة. (۲۰۱۶). «المکان فی الشعر الجزائری الحدیث من ۱۹۵۰ إلی ۲۰۱۰». رسالة الدکتوره فی قسم اللغة العربیة وآدابها. جامعة تلمسان الجزائر.