نشانه‌شناسی سوره "قریش" از منظر فردیناند دوسوسور و رولان بارت

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

• علی پیرانی شال ¹
• نیلوفر زریوند ²

¹ دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه خوارزمی تهران، ایران

² دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی دانشگاه خوارزمی تهران، ایران

https://doi.org/10.22067/jallv14.i2.2107-1067

چکیده

نشانه‌شناسی ساختارگرای دوسوسور، سبک زبانی متن و زیبایی‌شناسی آن را آشکار ساخته و در پی تحلیل معانی ضمنی نیست و در مقابل، نشانه‌شناسی پساساختارگرای رولان بارت، در پی تحلیل دلالت‌های معنایی متعدد در متن است. جستار پیش­رو بر آن است تا با تکیه ‌بر نظریات این دو نشانه­شناس و با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی سوره قریش و مقایسه آن از این دو نگاه بپردازد با این هدف که نحوه شکل­گیری معنا و نیز لایه­های متعدد و ضمنی آن را در این سوره شناسایی کند. ضرورت انجام چنین پژوهشی نیز نخست معرفی تفاوت نظریات این دو زبان‌شناس، سپس بررسی تفاوت خوانش ساختارگرا با پساساختارگرا در سوره قریش است تا کثرت دلالت لایه‌های معنایی با توجه به نظریات بارت آشکار شود. برای تحلیل سوره قریش از دیدگاه نشانه‌شناسی دوسوسور، به بررسی تقابل‌ها پرداخته می‌شود. تقابل عمده این سوره میان وجه خبری (همبستگی میان قریش) و وجه امری (لزوم عبادت پروردگار) شکل‌گرفته که در سایر عناصر زبانی (واژگانی و نحوی) نیز جلوه‌گر شده است. در مقابل، در نشانه‌شناسی بارت، به تحلیل رمزگان­ها و بررسی لایه‌های معنایی آن‌ها پرداخته می‌شود که بر این اساس، رمزگان چیستانی در پی اشاره به معنای همبستگی و اتحاد برای تمامی جوامع و گروه‌ها است؛ امری که با دلالت‌های متعدد واژگان (إیلاف و قریش) به ‌عنوان رمزگان­های معنایی و فرهنگی روشن می‌شود و رمزگان­های نمادین نیز به تصویرسازی عواقب عدم عبادت پروردگار پرداخته و رمزگان­های کنشی نتیجه عبادت خداوند را در گذشته بیان کرده‌اند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که با تحلیل نشانه­شناسی دوسوسور، معنای تحت‌اللفظی سوره در قالب عناصر متقابل متنی و روابط هم‌نشینی منسجم آشکار می‌شود که اشاره به دعوت قریش به اسلام در زمان پیامبر(ص) برای ایجاد صلح دارد؛ اما در تحلیل نشانه­شناسی بارت، دعوت به اسلام و ترویج تک­آیینی مقید به قریش نبوده و متوجه جوامع و گروه‌های مختلف در تمامی اعصار است.
 

کلیدواژه‌ها

• نشانه‌شناسی
• سوره قریش
• ساختارگرایی
• پساساختارگرایی

مراجع

1. آلن، گراهام. (1385). رولان بارت. ترجمه پیام یزدان جو. تهران: مرکز.
2. ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414). لسان العرب. محقق و مصحح: جمال‌الدین میردامادی. الطبعة الثالثة. بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر والتوزیع؛ دار صادر.
3. احمدی، بابک. (1394). از نشانه‌های تصویری تا متن؛ به‌ سوی نشانه‌شناسی ارتباط دیداری. چاپ پانزدهم. تهران: نشر مرکز.
4. احمدی، بابک. (1380). ساختار و تأویل متن. چاپ پنجم. تهران: نشر مرکز.
5. بارت، رولان. (1399) الف. مبانی نشانه‌شناسی. مترجمان: صادق رشیدی و فرزانه دوستی. چاپ دوم. تهران: انتشارت علمی و فرهنگی.
6. بارت، رولان. (1399) ب. اس/زد، مترجم: سپیده شکری پور. چاپ دوم. تهران: افراز.
7. بغوی، حسین بن مسعود. (1420). تفسیر البغوی المسمی معالم التنزیل. محقق: عبد الرزاق مهدی، الطبعة الأولی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
8. بیضاوی، عبد­الله بن عمر. (1418). انوار التنزیل و اسرار التأویل (تفسیر البیضاوی). إعداد: محمد عبدالرحمن مرعشلی. الطبعة الأولی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
9. پاینده، حسین. (1397). نظریه و نقد ادبی. ج 1. تهران: سمت.
10. تایسن، لُیس. (1387). نظریه‌های نقد ادبی معاصر. ترجمه مازیار حسین زاده و فاطمه حسینی. ویرایش حسین پاینده. تهران: نگاه امروز.
11. الجوهری، ابو نصر إسماعیل بن حماد. (1407). الصحاح تاج اللغة وصحاح العربیة. تحقیق: احمد عبد الغفور عطار. الطبعة الرابعة. بیروت: دار العلم للملایین.
12. حسینی زبیدی، محمد مرتضی. (1414). تاج العروس من جواهر القاموس. المحقق و المصحح: علی هلالی و علی سیری. الطبعة الأولی. بیروت: دار الفکر.
13. زجاج، ابراهیم بن سری. (1416). إعراب القرآن (زجاج). المحقق: ابراهیم ابیاری. الطبعة الثالثة. قم: دار التفسیر.
14. سجودی، فرزان. (1398) الف. نشانه‌شناسی کاربردی. ویرایش دوم. چاپ ششم. تهران: نشر علم.
15. _____________ .(1398) ب. نشانه‌شناسی: نظریه و عمل. چاپ سوم. تهران: نشر علم.
16. سحّاب، فکتور. (1992). إیلاف قریش؛ رحلة الشتاء والصیف. الطبعة الأولی. بیروت: کومبیونشر والمرکز الثقافی العربی.
17. صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد. (1414). المحیط فی اللغة. المحقق و المصحح: محمد حسن آل یاسین. الطبعة الأولی. بیروت: عالم الکتاب.
18. صاوی، احمد بن محمد. (1427). حاشیة الصاوی علی تفسیر الجلالین. المصحح: محمد عبد السلام شاهین. الطبعة الرابعة. بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
19. صفوی، کورش. (1393). آشنایی با نشانه‌شناسی ادبیات. چاپ اول. تهران: نشر علمی.
20. طباطبایی، محمد حسین. (1390). المیزان فی تفسیر القرآن. الطبعة الثانیة. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
21. طبرسی، فضل بن حسن. (1412). تفسیر جوامع الجامع. مصحح: ابوالقاسم گرجی. الطبعة الأولی. قم: حوزة علمیة قم.
22. طبری، محمد بن جریر. (1412). جامع البیان فی تفسیر القرآن (تفسیر الطبری). الطبعة الأولی. بیروت: در المعرفة.
23. فراء، یحیی بن زیاد. (1980). معانی القرآن (فراء). محقق: محمد علی نجار و احمد یوسف نجاتی. الطبعة الثانیة. قاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
24. فراهیدی، خلیل بن احمد. (1409). کتاب العین. الطعة الثانیة. قم: نشر هجرت.
25. قرشی بنابی، علی‌اکبر. (1371). قاموس قرآن. چاپ ششم. تهران: دار الکتب الاسلامیة.
26. مکاریک، ایرنا ریما. (1393). دانش‌نامه نظریه­های ادبی معاصر. ترجمه مهراج مهاجر و محمد نبوی. چاپ پنجم. تهران: آگه.
27. هولدکرافت، دیوید. (1391). سوسور: نشانه‌ها، نظام و اختیاری بودن. مترجم: سپیده عبدالکریمی. تهران: نشر علمی.
28. احمدی، محمد نبی و قنبری اقدم، ایمان (1399). «نشانه‌شناسی رمزگان‌های زبانی در سروده "ملحمة الهجرة الثالثة" از کاظم سماوی». زبان و ادبیات عربی. دوره 12. شماره 2. صص 170-186. DOI:10.22067/jallv12.i2.88021
29. پیرانی شال، علی و زریوند، نیلوفر (1399). «نشانه‌شناسی لایه‌ای رمزگان‌های سوره مبارکه المسد از منظر رولان بارت». پژوهش‌های ادبی-قرآنی. سال 8. شماره 2. صص 99-117. 10.52547/PAQ.8.2.97. DOI:
30. جلیب، برکاوی (2015). «سوره قریش دراسة تحلیلیة تفسیریة». مجلة کلیة التربیة؛ جامعة واسط. العدد 19. الجزء الأول. صص 25-52. 10.31185/eduj.Vol1.Iss19.268: DOI
31. خورشا، صادق و مرادی، محمدهادی و حاج مؤمن، حسام (1395). «ساختار شکل‌گیری معنا در سوره کافرون به‌مثابه اثری ادبی از دیدگاه نظریه ساختارگرایی». پژوهش‌های ترجمه در زبان و ادبیات عربی. سال 6. شماره 15. صص 111-133.DOI: 10.22054/RCTALL.2016.7220
32. صدیقی، بهار و حسینی، سید محمد باقر (1399). «خوانش دیدگاه زبانشناختی ابن­خلدون بر بنیاد انگاره­ سوسور». زبان و ادبیات عربی. سال 12. شماره 1. صص 1-16. 10.22067/jallv12.i1.2103.1029 DOI:
33. صفیئی، کامبیز و سلامی، مسعود (1390). «توضیح و معرفی رمزگان پنج­گانه رولان بارت با نمونه عملی از نمایشنامه فیزیکدان­ها اثر فریدریش دورنمات». مطالعات نقد ادبی. دوره 6. شماره 24-25. صص 140-162.
34. Bowman, P. J. (2000). “Theodor Fontane`s Ce`cile An Allegory of Reading”. German Life and Letters. 53(1): 17-36. DOI:10.1111/1468-0483.00150
35. Cuddon, J.A. (2013). A Dictionary of Literary Terms and Literary Theory, Revised by M.A. Habib. 5^th UK: Wiley-Blackwell.

• Hawkes, T. (2003). Structuralism and Semiotics. 2^th London & New York: Rutledge.
• Saussure, F.(2011). Course in General Linguistics, Translated by Wade Baskin; edited by Perry Meisel and Haun Saussy. New York: Columbia University Press.