بررسی نقش ساز‌و‌کار تقابل در پیوند آیات قرآن (با محوریت سوره‌ی آل عمران)

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

• نور محمد خدایاری ¹
• حسن عبدالهی ²
• علی نوروزی ³

¹ دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

² دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه فردوسی مشهد

³ استادیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

https://doi.org/10.22067/jallv13.i4.59538

چکیده

تقابل معنایی یکی از ابزارهای هنری و زیبایی آفرین است که بالاترین مراتب زیبایی را در ساختار و محتوای قرآن کریم باعث گشته است. توجه و مطالعه­ی زیباشناسی تقابل و ساختار­های تقابلی در آیات ارجمند قرآن می­تواند با تقدیم مفاهیم نهفتة ارزشمند و داده­های هنری احساس­‌برانگیز، به بازنمودن برخی ابهامات و پیچش­های معنایی در آن­ها کمک کند و تا حدود زیادی به نیاز­ها و پرسش­های روح و عقل انسان پاسخ ­گفته و بر آن­ها تأثیر گذارد و ازآنجاکه تقابل در قرآن کریم جلوه­ای از زیبایی­ها و شگفتی­های این کتاب آسمانی و وجهی از وجوه اعجاز آن است، ضرورت و اهمیت بررسی نقش ساز وکار تقابل در این سوره که از ویژگی­های خاصی برخوردار است، به‌خوبی آشکار می‌گردد. در این پژوهش ضمن شناسایی این سازوکار و ابزار هنری در سوره­ی آل عمران، تأثیر آن در ایجاد توازن آوایی و زیبایی ساختار و ایجاد پیوند و توازن معنایی و زیبایی محتوای این سوره مورد بررسی قرارگرفته است. در این راستا ابتدا به بررسی معنای لغوی و اصطلاحی واژه­ی"تقابل" و اهمیت و جایگاه آن در ایجاد زیبایی سخن پرداخته‌شده و سپس با تحلیل نمونه­هایی از انواع تقابل معنایی در سوره­ی آل‌عمران، روشن می­شود که چگونه این ابزار بلاغی توانسته است در این سوره انسجام آوایی و وحدت ساختاری ایجاد کند و در انسجام و وحدت معنایی آیات و تقدیم مفاهیم والا در آن­ها نقش داشته باشد. و با تقابل­سازی صفات خداوند باعث ارائه­ی تعریف جامع و کاملی از خداوند یکتا در این سوره شده و تسلط همه جانبة او بر امور هستی از ازل تا ابد را اثبات کرده و به نفی همه­ی خدایان ادّعایی کافران پرداخته است.

کلیدواژه‌ها

• ساز و کار تقابل
• تقابل معنایی
• انسجام آوایی
• وحدت ساختاری
• وحدت موضوعی

مراجع

1. قرآن کریم
2. آملی، حیدر. (1380). تفسیر المحیط الأعظم. تحقیق سید محسن موسوی تبریزی. چاپ اوّل.قم:مؤسسه فرهنگی و نشر نور علی نور.
3. ابو زید، احمد. (1992). التناسب البیانی فی القرآن.الطبعة الأولی. رباط:مطبعة النجاح.
4. اصفهانی، راغب. (1390). مفردات الفاظ قرآن کریم.ترجمه حسین خداپرست.چاپ چهارم. قم: انتشارات نوید اسلام.
5. بستانی، محمود، (1380)، التفسیر البنائی للقرآن الکریم، ج1، چاپ اوّل، مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی.
6. بقاعی، برهان الّدین ابراهیم بن عمر.(1404). نظم الدُّرر فی تناسب الآیات و السُّور. ج4، قاهره: دار الکتاب الاسلامی.
7. ثعلبی، احمد بن محمّد.(1422). الکشف و البیان عن تفسیر القرآن. تحقیق محمد بن عاشور. الطبعة الأولی. بیروت:دار إحیاء التراث الإسلامی.
8. جمعه، حسین.(1391).بررسی زیباشناختی و سبک شناختی تقابل در قرآن. ترجمه دکتر سیّد حسین سیّدی. چاپ اوّل. تهران: سخن.
9. جوهری، اسماعیل بن حمّاد. (1368).الصّحاح ( تاج اللغة و صحاح العربیة).تحقیق احمد عبد الغفور عطّار ج3. چاپ اوّل. قم:انتشارات امیری.
10. خرقانی، حسن. (1392)، زیبا­شناسی قرآن از نگاه بدیع. چاپ اوّل. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
11. خفاجی، ابو محمد عبد الله بن سنان. (1402). سرّ ُالفصاحة.الطبعة الأولی.بیروت: دار الکتب العلمیة.
12. خلف الله، محمد، (1378). ثلاث رسائل فی إعجاز القرآن.الطبعة الثانیة.قاهره: دار المعارف.
13. سیوطی، جلال الدین.(1398). الإتقان فی علوم القرآن. الطبعة الرّابعة. استانبول: دار قهرمان.
14. زرکشی، بدر الدّین محمد بن عبد الله، (1427ق)، البرهان فی علوم القرآن. تحقیق أبو الفضل الدّمیاطی. قاهره: دار الحدیث.
15. صابونی، محمد علی. (1401).صفوة التفاسیر. ج1. الطبعة الأولی. دوحه: ادارة الشؤون الدینیة.
16. طباطبایی، محمد حسین. (1374). تفسیر المیزان. ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی. ج3، چاپ پنجم. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
17. غُریّب، رُز. (1378).نقد بر مبنای زیبایی شناسی. ترجمه دکتر نجمه رجائی. چاپ اوّل. مشهد: دانشگاه فردوسی.
18. قدامة بن جعفر، أبو الفرج. (بی تا). نقد الشّعر. تحقیق دکتر عبد المنعم خفاجی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
19. قزوینی، خطیب. (1429). الإیضاح فی علوم البلاغة. تحقیق محمد عبد القادر الفاضلی. بیروت: المکتبة العصریة.
20. کامیار، تقی وحیدیان.(1390). بدیع از دیدگاه زیبایی شناسی. چاپ پنجم. تهران: سمت.
21. ابن کثیر، ابو الفداء اسماعیل بن عمر. (1408). البدایة و النّهایة. تحقیق علی شیری. ج4. الطبعة الأولی، بیروت: دار إحیاء التّراث العربی.
22. طالبی قره قشلاقی، جمال. (1399). «تحلیل دوگانه­های مفهومی در سه دفتر شعری اثر محمد ماغوط». مجله زبان و ادبیات عربی. 12(2). شماره 2. صص146-131. Doi:10.22067/jallv12.i2.81120
23. میر احمدی، سید رضا، و مریم آقاجانی. (1396). «عناصر برجستة انسجام در بائیه متنبّی بر اساس نظریه هلیدی» مجله زبان و ادبیات عرب8(17). صص 265-233. Doi:10.22067/jallv8.i17.58049